Στην ορθόδοξη παράδοση τα Θεοφάνεια καταλαμβάνουν μία από τις σημαντικότερες θέσεις του εορτολογίου. Σε κάθε μεριά της Ελλάδας, αναβιώνουν, ήθη και έθιμα των Φώτων, μύθοι και παραδόσεις.
Την ώρα που βαπτιζόταν ο Χριστός ακούστηκε η φωνή του Θεού: «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός». Και την ίδια ώρα, υπό μορφή περιστεράς, εμφανίστηκε το Άγιο Πνεύμα. Η εμφάνιση της τριαδικής θεότητας αποτελεί βασικό στοιχείο της χριστιανικής λατρείας, που εμπνέει και τροφοδοτεί την πίστη με ιδέες και παραδόσεις.
Ο εορτασμός των Φώτων ξεκινά από την παραμονή με τον εκκλησιασμό των Χριστιανών. Στους Ορθόδοξους ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός.
Αμέσως μετά, τα παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους και ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων. Ο ιερέας κάνει την πρωτάγιαση. Το αγιασμένο νερό του Ιορδάνη ραίνει το κάθε σπιτικό, καθώς ο παπάς με τον βασιλικό πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι και ραντίζει τους πιστούς και τους χώρους.
Ο αγιασμός των υδάτων
Επίσημα η Εκκλησία γιορτάζει τη βάπτιση του Χριστού. Στη συνείδηση των ανθρώπων, τη μέρα των Φώτων βαπτίζονται μαζί με τον Χριστό και τα νερά. Από τα έθιμα που διατηρούνται είναι ο αγιασμός των υδάτων με το βάπτισμα του σταυρού στο νερό της θάλασσας, της λίμνης, του ποταμού, της δεξαμενής, της πηγής…
Σε κάθε γωνιά της Κρήτης παλικάρια ετοιμάζονται για τη μεγάλη στιγμή της κατάδυσης του σταυρού. Κυρίως οι παραθαλάσσιες περιοχές του νησιού κάθε χρόνο έχουν την τιμητική τους, με δεκάδες νέους να βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν το σταυρό.
Η εικόνα των ιερέων που γυρίζουν στους δρόμους με την αγιαστούρα τους και περνούν απ’ όλα τα σπίτια των ενοριτών τους δεν ξενίζει κανέναν στην Ελλάδα. Ακόμη και στις μεγάλες πόλεις με τις χιλιάδες κατοίκους, ο αγιασμός που γίνεται την παραμονή και την ημέρα των Φώτων αποτελεί συνηθισμένη λατρευτική εκδήλωση και τελείται υποχρεωτικά κάθε χρόνο.
«Τα “παλικάρια”»
Η Αγγελική Κουδουμογιαννάκη από το Καβούσι Ιεράπετρας μάς διηγείται όσα θυμάται από τα παιδικά της χρόνια, και όσα η μάνα της Μαρία Καψωριτάκη της διηγούταν: «Την παραμονή των Φώτων όλη την ημέρα νηστεύαμε για να πιούμε την επαύριο το μεγάλο αγιασμό. Την ημέρα αυτή της νηστείας ψήναμε τα “παλικάρια”. Βράζαμε σιτάρι και το αναμειγνύαμε με καρπούς από ρόγδι, σταφίδες, ζάχαρη και μυρωδικά. Δεν τα λέγαμε κόλλυβα.
Την ημέρα αυτή ταΐζανε και τα ζώα με σπόρους. Βράζανε κριθάρι, σιτάρι, κουκκιά, παπούλες. Ό,τι είχε ο καθένας. Από αυτά δίνανε μια χούφτα σε κάθε ένα ζώο. Βγαίνανε στο δρόμο και τα σπέρνανε λέγοντας: “Φάτε πουλιά, αγριόπουλα, να συγχωρέστε και να ευχηθείτε στο ζευγά και στο ζευγολάτη».
Ο μικρός και ο μεγάλος αγιασμός
«Την παραμονή των Φώτων ο παπάς έκανε το μικρό αγιασμό. Από αυτό παίρνανε και ραντίζανε τα δέντρα του κήπου τους, τα σπαρτά και τα αμπέλια. Την ημέρα των Φώτων ο παπάς έκανε το μεγάλο αγιασμό. Οι γεροντότεροι θυμούνται ότι το μεγάλο αγιασμό τον πίνανε μέσα στην εκκλησία. Δεν έκανε να τον βγάλουνε έξω, μόνο αν τον πήγαιναν σε κάποιο άρρωστο.
Στο τέλος της λειτουργίας μαζεύονταν όλοι στο κέντρο του χωριού, στο Τριόδι. Εκεί υπήρχε το πηγάδι με τις δύο θρούμπες, απ’ όπου παίρναμε νερό. Ο παπα-Γιάννης έριχνε το σταυρό για να αγιάσει τα νερό. Μετά ο παπάς γύριζε όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα με την αγιαστούρα. Τον ακολουθούσαν τρία άτομα από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο, οι οποίοι κρατούσαν λευκές φαντές σακούλες. Ο καθένας τού έδινε ό,τι είχε ευχαρίστηση. Κριθάρι, σιτάρι ή κουκκιά, τα οποία βάζανε χωριστά σε κάθε σακούλα. Λεφτά δεν είχε ο κόσμος για να δώσει. Ήτανε χρέος μας να προσφέρομε κάτι στον παπά του χωριού, γιατί το κράτος δεν τους βοηθούσε».
Στη Βαϊνιά, ο Γιάννης Νικ. Ζουγλάκης αναφέρει: «Την ημέρα των Φώτων ο παπάς μετά τη λειτουργία πήγαινε σε όλα τα σπίτια του χωριού και φώτιζε. Μαζί του είχε ένα βοηθό, ο οποίος κρατούσε μια κανίστρα, στην οποία μάζευε το λάδι που πρόσφεραν οι χωριανοί για τον αγιασμό του σπιτιού τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ μερικοί άνθρωποι δεν είχαν λάδι να φάνε, εντούτοις είχαν εξοικονομήσει μια μποτίλια λάδι για την περίπτωση αυτή. Ο παπάς και να ήθελε δεν επιτρεπόταν να αρνηθεί, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα του κόσμου επέβαλε την προσφορά αυτή».
Στο Μύρτος, η αμοιβή του ιερέα ονομαζόταν «λαηνιάτικο» και ήταν υποχρεωτική. Κάθε οικογένεια του έδινε ένα λαήνι λάδι, περίπου πέντε οκάδες.
Ο αγιασμός της προίκας
Στο Καμηλάρι Πυργιωτίσσης, οι νεαρές κοπελιές που ήταν σε ηλικία γάμου και είχαν ετοιμάσει κεντώντας νύχτα και ημέρα με περισσή τέχνη την προίκα τους (υφαντά, κεντήματα, μαξιλάρια, πατητές, χιράμια, σακούλες, βελέντζες, ντρουβάδες, πετσέτες, σεντόνια φαντά κ.ά.), φυλαγμένα στις κασέλες μες τη ναφθαλίνη, φρόντιζαν την ημέρα των Φώτων να τα βγάζουν και να τα απλώνουν μέσα στο σπίτι για να περάσει ο παπάς να τα ραντίσει με τον αγιασμό, ώστε να είναι ευλογημένα και να φέρουν γούρι.
Το πλύσιμο των οικιακών σκευών
Ο λαογράφος και δημοσιογράφος Νίκος Ψιλάκης, καταγράφοντας το έθιμο στην Κρήτη, αναφέρει: «Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 σε όλα σχεδόν τα αγροτόσπιτα της Κρήτης άδειαζαν από την παραμονή των Φώτων όλα τα δοχεία που είχαν νερό. Το παλιό νερό είχε υποστεί την επίδραση κάποιων μιαντικών παραγόντων, που στη γενίκευσή τους συγχωνεύτηκαν στις περί καλικαντζάρων παραδόσεις.
Σε πολλές περιοχές φρόντιζαν να πλύνουν όλα τους τα ρούχα και όλα τα σκεύη με το “καινούργιο” νερό. Και την παραμονή των Φώτων σκέπαζαν τα επίφοβα σημεία του νοικοκυριού για να μην τα μολύνουν τα πνεύματα όταν φεύγουν διωγμένα από τη γη.
Στην Κίσσαμο σκέπαζαν τα τσικάλια με πέτρινες πλάκες για να είναι σίγουροι πως δεν τα μολύνουν τα μιαρά πνεύματα του Δωδεκαημέρου. Στη Μεσαρά φρόντιζαν να πλύνουν όλα τα οικιακά σκεύη και τα αγροτικά εργαλεία. Κάθε αντικείμενο ή επιφάνεια που μπορεί να είχε επιμολυνθεί από την επαφή με μιαντικούς παράγοντες έπρεπε να καθαρθεί. Ακόμη και στα δώματα έριχναν αγιασμό».
Ο αγιασμός των κουδουνιών
Στη νότια Κρήτη το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών επικρατεί μέχρι σήμερα. Οι κτηνοτρόφοι πιστεύουν ότι ο αγιασμός των κουδουνιών μεταφέρει την κάθαρση και την ευλογία στο ίδιο το κοπάδι.
Στη Μονή Οδηγήτριας στο νομό Ηρακλείου, από την παραμονή των Φώτων κτηνοτρόφοι της περιοχής φέρνουν μερικά κουδούνια από το κοπάδι τους. Ο ηγούμενος της μονής τα τοποθετεί κάτω από το τραπέζι του Μεγάλου Αγιασμού. Παραμένουν εκεί όλη τη νύχτα και αγιάζονται. Ανήμερα των Φώτων οι κτηνοτρόφοι τα παίρνουν και τα κρεμούν στα ζώα του κοπαδιού τους.
Στα Σφακιά και στα Καπετανιανά οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να αγιαστούν.
Ήθη και έθιμα στην υπόλοιπη Ελλάδα
Πόντος
Στον Πόντο, την παραμονή των Θεοφανείων κανένας δεν έβγαινε έξω από το σπίτι του. Ήταν μέρα που κάθε νοικοκυρά καθάριζε όλο το σπιτικό της,ζύμωνε και έφτιαχνε διάφορα γλυκίσματα και προπάντων κουλούρια.
Το βράδυ έπρεπε όλα τα μέλη της οικογένειας να λουστούν για να είναι καθαρά για τη επομένη.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα ήταν το μνημόσυνο των νεκρών.
Πριν το βραδινό τραπέζι, σε ένα μεγάλο ταψί γεμάτο σιτάρι όλα τα μέλη της οικογένειας άναβαν κεριά «για τ’ αποθαμέντς», για πεθαμένους συγγενείς και φίλους, αναφέροντας το όνομα του καθενός ξεχωριστά.
Μάλιστα, για να τιμούν οι νεότεροι το έθιμο, τους μάθαιναν τους στίχους: «Τα Φώτα θέλω το κερί μ’ και Των Ψυχών κοκκία (κόλυβα) και την Μεγάλ’ Παρασκευήν έναν μαντήλιν δάκρυα».
Το τραπέζι παρέμενε όλο το βράδυ στρωμένο, για να «τρώγνε οι αποθαμέν», όπως έλεγαν, ενώ στο κέντρο του τοποθετούσαν μία φέτα ψωμί με τέσσερα κεριά αναμμένα σε σχήμα σταυρού.
Ανήμερα των Φώτων, μετά την λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, τελείται ο καθαγιασμός των υδάτων και η ρίψη του Τίμιου Σταυρού.
Ο ιερέας ρίχνει το σταυρό μέσα στο νερό -σήμερα ο σταυρός είναι δεμένος πάνω σε σκοινί για να μη χαθεί-, και πιστοί βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό, θεωρώντας ύψιστη τιμή, ευλογία και τύχη για όποιον τον βρει και τον πιάσει τον σταυρό.
Σχεδόν σε όλα τα μέρη της Ελλάδος κατά τον καθαγιασμό των υδάτων αφήνουν ελεύθερα να πετάξουν τρία λευκά περιστέρια.
Τα περιστέρια αυτά συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, κατά την φανέρωση του Αγίου Πνεύματος -εν είδη περιστεράς- όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη Ποταμό.
Ένα όμορφο έθιμο που στις μέρες μας έχει εξαλειφθεί είναι το «πλύσιμο των εικόνων».
Άγιος Εφραίμ ο Θαυματουργός – Λείψανα: Τι γιορτάζουμε αύριο 3 Ιανουαρίου
Οι πιστοί μετά την ρίψη του σταυρού έπαιρναν τις εικόνες που είχαν στο σπίτι τους και τις έπλεναν στη θάλασσα, στα ποτάμια ή στις λίμνες, διότι το νερό θεωρείται αγιασμένο.
Θεσσαλία
Στη Θεσσαλία αναβιώνουν τα ρουγκάτσια. Ομάδες δεκαπέντε ατόμων μεταμφιεσμένων σε γαμπρό, νύφη, παπά κ.λπ. γυρνούν από σπίτι σε σπίτι ζητώντας κέρασμα.
Χαλκιδική
Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής τηρείται το έθιμο των φωταράδων.
Ο «βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το χορό ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να ξυλοφορτώσουν εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού.
Οι Αράπηδες είναι μια εθιμική παράσταση (δρώμενο) με έντονα την υπερβολή, το μαγικό και το λατρευτικό στοιχείο, στην οποία συμμετέχουν οι κάτοικοι της περιοχής.
Το ίδιο έθιμο συναντάμε επίσης και στα χωριά Βώλακας, Πετρούσα και Ξηροπόταμος.
Αναβιώνει επίσης κάθε χρόνο και στη Νίκησιανη του Δήμου Παγγαίου στο νομό Καβάλας.
Την ημέρα των Θεοφανίων, οι νοικοκυρές στο σπίτι φτιάχνουν ψωμί το οποίο ονομάζουν «φωτίτσα».
Θράκη
Παλιότερα στη Θράκη μετά τον αγιασμό μοίραζαν στην εκκλησία ένα κομμάτι ψητό κρέας και μια κουλούρα ψωμί, το οποίο ονόμαζαν κολύριο. Κάποιο από αυτά είχε μέσα έναν ασημένιο σταυρό.
Αυτός που θα έβρισκε τον σταυρό ονομαζόταν «νουνός» και θα προσέφερε το βόδι για τα κολύρια της επόμενης χρονιάς.
Ένα παραδοσιακό έθιμο που αναβιώνει στο χωριό Άρνισσα Πέλλας την ημέρα των Φώτων είναι τα Τζαμαλάρια.
Σύμφωνα με το έθιμο, ένα αγόρι ηλικίας από 16 μέχρι 35 χρονών ντύνεται νύφη με παραδοσιακή τοπική φορεσιά, ενώ άλλα δυο της ίδιας ηλικίας ντύνονται τα αδέρφια της νύφης που την κρατάνε.
Ένα ακόμα ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλο το χωριό με συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας.
Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται ένα δρώμενο κατά το οποίο το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει την νύφη, αλλά τα αδέρφια το ρίχνουν στο έδαφος σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματος του.
Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται πάνω και λένε το σύνθημα “μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους” και έτσι συνεχίζουν.
Η νύφη στο έθιμο συμβολίζει το νέο χρόνο, τα αδέρφια συμβολίζουν τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.
(Με πληροφορίες από το ekklisiaonline.gr)
