Το προσεχές διάστημα η δημοσίευση του πρώτου επιστημονικού άρθρου από τον επίτιμο έφορο Μιχάλη Ανδριανάκη για την τεχνοτροπική και ιστορική σύνδεση της εικόνας που βρέθηκε στο μικρό χωριό των Χανίων με τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο όσο ήταν στον Χάνδακα
Πληθαίνουν τα τεκμήρια που ενισχύουν πλέον την υπόθεση ότι η εικόνα που βρέθηκε σε δεύτερη χρήση στο κάτω μέρος τέμπλου εκκλησίας στον Τσιβαρά Χανίων φαίνεται να είναι ο πρώτος ανευρεθείς επί κρητικού εδάφους πίνακας του σπουδαίου Κρητικού ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.
Μάλιστα, πολύ σύντομα, ύστερα από καθυστέρηση πολλών ετών, εντός του προσεχούς διαστήματος θα γίνει και η πρώτη δημοσίευση του πρώτου επιστημονικού άρθρου του αρχαιολόγου και επίτιμου εφόρου Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μιχάλη Ανδριανάκη, ο οποίος ανακάλυψε την εικόνα, με το οποίο εισηγείται στην επιστημονική κοινότητα, όπως αποκάλυψε στην εκπομπή “Ελεύθερο Σημείο” της “ΚΡΗΤΗ TV” με τον Λευτέρη Συμβουλάκη, ότι φαίνεται να είναι αγιογραφία που ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε ως Κρητικός αγιογράφος στον Χάνδακα.
Θα είναι η πρώτη επίσημη δημοσίευση για το θέμα, αφού τα πρακτικά του Συνεδρίου στον Αποκόρωνα το 2019 δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί. Στο πέρασμα των χρόνων όμως υπήρξαν και νεότερα στοιχεία για τη σύνδεση της εικόνας με τον Θεοτοκόπουλο, που εμπλούτισαν την έρευνα. Τα νεότερα στοιχεία όμως δεν είναι τεχνοτροπικά αλλά ιστορικά, που σχετίζονται με ακόμη πιο πρόσφατες ανασκαφές στον Λόφο Καστέλι στον Αποκόρωνα (Castello Bicorno).
Εκτός από τη σύνδεση των τεχνοτροπικών στοιχείων, η τυχαία ανασκαφή στην περιοχή Καλύβες στα Χανιά έφερε στο φως και μια εκκλησία, που θρυλείται ότι ήταν του Ματθαίου Καλλέργη, και στην οποία πιθανότατα βρισκόταν η εικόνα του Ελ Γκρέκο ως το 1595, που καταστράφηκε από σεισμό. Υπέρ της άποψης ότι η αγιογραφία του Τσιβαρά ανήκει στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο φαίνεται ότι έχει ταχθεί και η ιστορικός Τέχνης από την Ιταλία Claudia Terribile, η οποία τεκμηρίωσε σχετικά πρόσφατα τη σχέση πάτρωνα και καλλιτέχνη μεταξύ του Ματθαίου Καλλέργη και του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και μάλιστα την περίοδο που μεγαλουργούσε ως αγιογράφος στον Χάνδακα.
Ο αρχαιολόγος, πρώην έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Μιχάλης Ανδριανάκης, που ανακάλυψε την εικόνα της Παναγίας της Οδηγητρίας και της Αγίας Αικατερίνης κομμένη με σάρακα στο τέμπλο της Παναγίας του 1880 στον Τσιβαρά, παρουσίασε όλα αυτά τα νέα τεκμήρια που συνηγορούν ότι η ανευρεθείσα αγιογραφία ανήκει στον Θεοτοκόπουλο και θα είναι η πρώτη επί κρητικού εδάφους που ανευρίσκεται, όπως δήλωσε στην εκπομπή “Ελεύθερο Σημείο” της “ΚΡΗΤΗ TV”, σημειώνοντας ότι, εφόσον λείπει η υπογραφή του ζωγράφου, κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί 100% ότι είναι, αλλά «το δικό μου άρθρο προσπαθεί να συνδέσει, εκτός της τεχνοτροπίας, και τα ιστορικά στοιχεία».
Τα στοιχεία που συνηγορούν ότι πρόκειται για έναν πίνακα Ελ Γκρέκο είναι συνεχώς περισσότερα, καθώς βρέθηκε σε ανασκαφή ναός των Καλλέργηδων (Κερά Καλλέργη) δίπλα στην εκκλησία που βρέθηκε ο “ξεχασμένος” πίνακας και τεκμηριώνεται πλέον και ιστορικά η ύπαρξη ενός Γκρέκο στην περιοχή, αφού ο Θεοτοκόπουλος συνδεόταν στενά με τον Ματθαίο Καλλέργη, ο οποίος είχε ανεγείρει την εκκλησία τους χρόνους εκείνους. Και η διεθνούς φήμης… Claudia Terribile όμως φαίνεται να συμφωνεί ότι είναι ένας «Γκρέκο»!
Στο μεταξύ, η εξέταση της αγιογραφίας, που εικονίζει όπως βρέθηκε την Θεοτόκο σε αυστηρό βυζαντινό ύφος αλλά πιο δυτικότροπη την Αγία Αικατερίνη, φέρνει ακόμη πιο κοντά αρχαιολόγους και επιστήμονες να συντείνουν στην άποψη ότι είναι ένας γνήσιος πίνακας του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ο οποίος μάλιστα έχει την εξής ιδιαιτερότητα: Ανακαλύπτεται στην Κρήτη! Μέχρι σήμερα δεν είχε ανακαλυφθεί άλλος πίνακας που πιθανολογείται ότι είναι του Θεοτοκόπουλου στην Κρήτη, παρά το γεγονός ότι ήταν ο τόπος του και εδώ ζωγράφιζε μέχρι να αναγνωριστεί από τις βασιλικές αυλές της Ευρώπης! Οι πίνακες του Ελ Γκρέκο που υπάρχουν στο νησί έχουν έρθει ύστερα από αγορά αυτών, όπως το “Όρος Σινά”, ιδιοκτησίας του Ιστορικού Μουσείου, ή “Η Βάπτιση του Χριστού”, που αγοράστηκε από τη Γιάννα Αγγελοπούλου για λογαριασμό του Δήμου Ηρακλείου.
Όμως ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχε ανευρεθεί άλλος… πίνακας Γκρέκο στο νησί πλην της αγιογραφίας του Τσιβαρά, που βρέθηκε βάναυσα κακοποιημένη, κομμένη με σάρακα για να χωρέσει στο τέμπλο της εκκλησίας, έχοντας αποκοπεί η εικόνα ενός Αγίου, αλλά και η υπογραφή του δημιουργού.
Την έκοψαν με σάρακα
Μιλώντας στην εκπομπή “Ελεύθερο Σημείο” της “ΚΡΗΤΗ TV”, ο αρχαιολόγος Μιχάλης Ανδριανάκης ανέφερε για την εικόνα του Τσιβαρά ότι ο ζωγράφος έχει ενσωματώσει το καλλιτεχνικό ιδίωμά του με δυτικά χαρακτηριστικά, τα οποία αναγνωρίζονται και σε έργο του Θεοτοκόπουλου που βρίσκεται στις ΗΠΑ. Εκείνος θεωρεί, πάντως, ότι είναι πολύ πιθανό να είναι Θεοτοκόπουλος.
Συγκεκριμένα ανέφερε: «Θεωρώ πιθανό ότι είναι Θεοτοκόπουλος. Από το 2019 ως σήμερα δεν έχει δημοσιευθεί το άρθρο. Έδωσα την πρώτη πρόταση και αυτό το διάστημα περιμένω να δημοσιευθούν τα πρακτικά. Η πρόταση αυτή είχε γίνει γνωστή στο Συνέδριο του Αποκόρωνα και στο Ρέθυμνο και είχε γίνει γνωστό. Μαζί με το δικό μου άρθρο θα δημοσιευθεί και το άρθρο του συντηρητή Νίκου Μίνω, που είχε επιβλέψει τη συντήρηση του έργου, με τεχνικά θέματα και επίσης του Γιάννη Μανιάτη από τον “Δημόκριτο” σχετικά με τις χρωστικές ουσίες και άλλα θέματα.
Δεν μπορεί να πει κάποιος ότι είναι 100%, αλλά κάνω την πρόταση και την παραδίδω την εικόνα στην επιστημονική κοινότητα. Τα πρακτικά του συνεδρίου θα δημοσιευθούν και με τη δημοσίευση θα ξεκινήσει η συζήτηση.
Ήταν μια εικόνα που τη βρήκαμε σε δεύτερη χρήση σε εκκλησία 19ου αιώνα στον Τσιβαρά, στην ποδιά του τέμπλου. Ήταν κομμένη με τον σάρακα για να χωρέσει και την είχαν κάνει δύο εικόνες, την Παναγία την Οδηγήτρια και την Αγία Αικατερίνη. Την είχαν κόψει στα δύο. Πιθανόν να υπήρχε και τρίτη μορφή που έχει αποκοπεί. Και οπωσδήποτε υπήρχε και υπογραφή στο κατώτερο μέρος, που το κόψανε. Τη βρήκαμε σε κακή κατάσταση και τη συντηρήσαμε. Χωρίς ακόμη τους οριστικούς τίτλους. Το θέμα είναι υπό διερεύνηση.
Είναι πολλά τα στοιχεία που μπορούν να τη συνδέσουν με τον μεγάλο ζωγράφο. Καταρχήν τεχνοτροπικά στοιχεία, που είναι πολύ κοντά. Είναι δύο μορφές και πρέπει να ήταν και κάποια τρίτη μορφή, κάποια Αγία ή Άγιος που χάθηκε. Τα τεχνοτροπικά στοιχεία είναι πολλά σε σχέση με τις εικόνες που έκανε όταν ήταν στην Κρήτη, όπως η “Κοίμηση” της Σύρου, ο “Άγιος Λουκάς” και η “Βάπτιση” του Ηρακλείου, αλλά και από μεταγενέστερα έργα του Θεοτοκόπουλου. Σημαντικό είναι ότι η Αγία Αικατερίνη θυμίζει παραστάσεις της Αγίας από την τελευταία περίοδο του Θεοτοκόπουλου στις ΗΠΑ και που είναι πολύ κοντά εικονογραφικά και θα μπορούσε να θεωρηθεί ανάμνηση της δουλειάς που έκανε στην Κρήτη. Αν είναι οριστικά, είναι η πρώτη εικόνα του Θεοτοκόπουλου που βρίσκεται στο νησί», ανέφερε ο κ. Ανδριανάκης.
Ο ίδιος τόνισε ότι και η εξέταση στον “Δημόκριτο” συνηγορεί προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή ότι μοιάζει να είναι Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Συγκεκριμένα ανέφερε: «Η εξέταση στον “Δημόκριτο” για τις χρωστικές έδειξε ότι ο ζωγράφος δε χαράζει την εικόνα όπως κάνουν όλοι οι Κρητικοί ζωγράφοι, αλλά με τολμηρές πινελιές κάνει ένα τολμηρό προσχέδιο, όπως είναι όλες οι εικόνες του Θεοτοκόπουλου, αλλά και το προσχέδιο, που έγινε με ειδική φωτογράφιση, είναι και αυτό με πινέλο και όχι με χάραξη.
Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό, γιατί απ’ όλες τι άλλες που σώζονται, κρητικές του Θεοτοκόπουλου, δεν έχουμε συμφραζόμενα. Είτε από αρχαιοκαπηλία προέρχονται. Δεν είναι καθαρή η προέλευσή τους. Εδώ έχουμε ένα ξεκάθαρο κρητικό έργο Θεοτοκόπουλου στην Κρήτη».
Η ανασκαφή στο Castello Bicorno
Ο αρχαιολόγος Μιχάλης Ανδριανάκης αναφέρθηκε όμως και στα νεότερα στοιχεία που τεκμηριώνουν, κατά την άποψή του, ότι η εικόνα στον Τσιβαρά είναι Δομήνικος Θεοτοκόπολους. Όπως είπε, είναι ιστορικά στοιχεία που αποκαλύφθηκαν με τις ανασκαφές στον Λόφο Καστέλι, όπου βρέθηκε εκκλησία εκεί, που ονομάζεται η περιοχή Κερά Καλλέργη, και εικάζεται ότι ήταν του Ματθαίου Καλλέργη, πάτρωνα του Θεοτοκόπουλου.
Συγκεκριμένα ανέφερε: «Υπάρχουν βεβαίως, εκτός από τεχνοτροπικά στοιχεία, και ιστορικά που συνδέουν πιθανώς την εικόνα με τον Ματθαίο Καλλέργη, ο οποίος ξέρουμε από πρόσφατες δημοσιεύσεις στην Ιταλία ότι ήταν ο πάτρωνας του Θεοτοκόπουλου, και ο οποίος είχε συχνές επαφές μαζί του. Ο Ματθαίος Καλλέργης είχε ιδιοκτησίες στην περιοχή των Καλυβών, κοντά στον Τσιβαρά, στο Καστέλο μπι Κόρνο, όπου βρέθηκε μια εκκλησία. Ξέραμε ότι είχε εκκλησία στο Καστέλο μπι Κόρνο της οικογένειας, σε μια ανασκαφή σε έδαφος που δε φαινόταν τίποτα, και η τοποθεσία λεγόταν “Κερά Καλλέργη”. Όλα αυτά προσπαθώ να τα συνδέσω στο άρθρο αυτό και θεωρώ ότι είναι μάλλον απίθανο μιας τέτοιας ποιότητας εικόνα να ήταν σε ένα μικρό χωριουδάκι. Θα πρέπει να υπήρχαν κάποια συμφραζόμενα σε σχέση με τον Καλλέργη και τον Θεοτοκόπουλο.
Ναι, η εικόνα εκτιμώ ότι θα ήταν στην εκκλησία που βρέθηκε στην περιοχή “Κερά Καλλέργη” στις Καλύβες. Αυτές οι εικόνες, που είναι δυτικής επιρροής, λέγονται “ιερές συνομιλίες” και είναι συνήθως η Παναγιά ή ο Χριστός ανάμεσα σε δύο Αγίους. Υπολογίζω πως πιθανόν υπήρχε κι άλλος Άγιος, γιατί φαίνεται κομμένη και από την άλλη πλευρά. Το τυχαίο περισσότερο βρίσκεται στην ανασκαφή και η σύνδεση με έναν χώρο που για αιώνες κράτησε το όνομα “Κερά Καλλέργη” και δε φαινόταν τίποτα. Εκεί βρισκόταν ο ναός που καταστράφηκε στον σεισμό του 1595.
Έχουν δημοσιευθεί ιστορικά στοιχεία για τη σχέση του Αποκόρωνα και το Καστέλο μπι Κόρνο και από την απογραφή των εκκλησιών ξέραμε ότι μια εκκλησία ήταν της οικογένειας Καλλέργη. Ξέρουμε ακόμη ότι ο Καλλέργης είχε σχέση με τον Θεοτοκόπουλο και είχε αποδειχτεί αυτό τα τελευταία χρόνια. Το απέδειξε η Claudia Terribile, με την οποία μιλήσαμε και το βλέπει κι αυτή πιθανό!».
Πώς βρέθηκε η εικόνα στο τέμπλο
«Ήταν στο πλαίσιο της δουλειάς που καταγράφαμε και συντηρούμε ως Αρχαιολογική Υπηρεσία και μου κίνησε το ενδιαφέρον. Την πήραμε στο εργαστήριο και ήταν κατάμαυρη και καθώς προχωρούσε η συντήρηση και φαίνονταν διάφορα στοιχεία, άρχισε να μπαίνει η ιδέα ότι ήταν αυτό. Δεν το λέω με απόλυτο τρόπο, αλλά και με πολλούς που το έχω συζητήσει λένε ότι μπορεί να είναι. Και είναι σημαντικό ότι είναι η πρώτη που έχουμε βρει στο νησί, γιατί στην Κρήτη, με τις τόσες καταστροφές, κατακτήσεις και επαναστάσεις, δυστυχώς σώζονται οι λιγότερο κρητικές εικόνες απ’ ό,τι σε άλλα μουσεία εκτός νησιού», ανέφερε ο κ. Ανδριανάκης.
«Τον 19ο αιώνα βρήκαν μια εικόνα. Πιστεύω ότι μια εκκλησία καταστράφηκε από σεισμό και πήραν κάποιες εικόνες από γύρω-γύρω. Χτίσανε τότε μια καινούργια εκκλησία, βρήκανε την εικόνα και τη χρησιμοποίησαν δευτερευόντως στην ποδιά του τέμπλου.
Η Οδηγήτρια είναι αυστηρή, λίγο πιο δυτικότροπη είναι η Αγία Αικατερίνη. Δεν είναι τελείως δυτική. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι ο Θεοτοκόπουλος, όταν έφυγε από την Κρήτη, ήταν ο πιο διάσημος και ακριβοπληρωμένος ζωγράφος του Χάνδακα. Δεν μπορεί αυτός ο άνθρωπος εδώ στην Κρήτη να μην είχε κάνει αρκετές εικόνες και έτσι εξαπλώθηκε η φήμη του στο νησί. Και τελικά πιθανόν να έχουμε την τύχη να έκανε σαν Κρητικός αγιογράφος».
